Vinsæl heimildamynd gefur villandi mynd af hættu kjötneyslu

Kjötát er sagt jafnslæmt fyrir heilsu manna og reykingar í heimildamyndinni „What the Health“ sem Netflix tók nýlega til sýningar. Myndin er hins vegar sögð full af rangfærslum og gefa ranga mynd af rannsóknum sem hún vísar til líkt og fyrri mynd sama leikstjóra, „Cowspiracy“.

Rauði þráðurinn í What the Health er að kjötát sé mun óhollari mönnum en læknar og vísindamenn hafa látið í veðri vaka. Kjötvörur af ýmsu tagi valdi þannig offitu, krabbameinum, sykursýki 2 og eituráhrifum í mönnum.

Færir leikstjórinn Kip Andersen og samstarfsmenn hans rök fyrir að menn ættu að snúa sér að grænmetisáti í staðinn og sakar jafnvel samtök eins og Samtök sykursjúkra í Bandaríkjunum um að taka þátt í að hylma yfir hversu skaðlegt kjöt sé raunverulega.

Í umfjöllun bandaríska vefmiðilsins Vox kemur hins vegar fram myndin sé full af rangfærslum og oftúlkunum á rannsóknum á áhrifum kjötáts. Kvikmyndagerðarmennirnir sérvelji þannig rannsóknir sem styðja málstað þeirra en snúi út úr öðrum.

Útúrsnúningur á skýrslu WHO um unnar kjötvörur

Eitt dæmi um villandi framsetningu í „What the Health“ er sú fullyrðing að unnar kjötvörur séu eins slæmar fyrir heilsu fólks og reykingar.

Grundvöllur þeirrar staðhæfingar er skýrsla Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar (WHO) um tengsl á milli unninna kjötvara og krabbameins frá árinu 2015. Andersen vitnar í skýrsluna og segir að neysla á unnum kjötvörum auki hættu fólks á ristilkrabbameini um 18%.

Það er hins vegar villa framsetning á niðurstöðum skýrslu WHO*. Í henni kom fram að unnar kjötvörur eins og pylsur og beikon auka vissulega hættuna á ristilkrabbameini um 18%. Dagleg neysla þeirra eykur hættuna hins vegar úr 5% í 6% um ævina, sem samsvarar 18% aukningu.

Í frétt á vef Landlæknis um skýrslu WHO kemur fram að unnar kjötvörur séu flokkaðar sem krabbameinsvaldandi, líkt og reykingar, áfengi eða eiturefnið asbetos.

„Það þýðir þó ekki að það sé jafnhættulegt að borða unnar kjötvörur og að reykja.“

Þannig kom ekki fram í skýrslu WHO að neysla unninna kjötvara sé eins banvæn og reykingar. Í henni var aðeins fullyrt að vísbendingarnar sem tengja þær við ristilkrabbamein séu eins sterkar og þær sem sýna fram á tengsl reykinga við krabbamein.

Í „What the Health“ gefur Andersen engu að síður í skyn að WHO meti unnar kjötvörur eins og sígarettur og spyr hvers vegna löglegt sé að láta börn borða þær.

Fleiri rangfærslur eru í myndinni, þar á meðal að neysla á einu eggi á dag sé á við að reykja fimm sígarettur, að mjólkurneysla valdi krabbameini og að dagleg neysla á unnum kjötvörum auki hættuna á sykursýki um 51%.

Fullyrti að landbúnaður væri verri en jarðefnaeldsneyti

Þetta er þó ekki í fyrsta skipti sem athugasemdir hafa verið gerðar við meðferð Andersen á staðreyndum í myndum sínum. Fyrri mynd Andersen, „Cowspiracy“, var þannig gagnrýnd fyrir að fara frjálslega með tölur um losun gróðurhúsalofttegunda frá landbúnaði.

Í „Cowspiracy“ gerir Andersen að því skóna að rétt rúmur helmingur allrar losunar manna á gróðurhúsalofttegundum komi frá búskap með dýr. Sakar hann umhverfisverndarsamtök og ríkisstjórnir um að standa í samsæri um að fela þá staðreynd.

Opinberar tölur um losun gróðurhúsalofttegunda sýna að landbúnaður og búfénaður á vissulega verulegan þátt í henni. Þó ekkert í líkingu við tölurnar sem nefndar eru í „Cowspiracy“.

Í skýrslu loftslagsnefndar Sameinuðu þjóðanna frá 2014 kom fram að fjórðungur losunar á heimsvísu komi frá landbúnaði, skógnýtingu og annarri landnýtingu, að því er kemur fram á vefsíðu bandarísku umhverfisstofnunarinnar EPA. 

Þannig er losun af völdum búfénaðar svipaður eða jafnvel ívíð meiri en frá samgöngum. Hlutfall þess er hins vegar yfirleitt töluvert lægra í þróuðum ríkjum.

Á Íslandi metur Umhverfisstofnunin að losun frá landbúnaði hafi numið 13% af heildinni árið 2015, samkvæmt svari við fyrirspurn Vísis. Í greiningu á losun frá íslenskum landbúnaði sem var unnin fyrir umhverfisráðuneytið í fyrra kemur fram að um 60% þeirrar losunar komi frá búfénaði.

Vitnað var í villandi tölur Cowspiracy um að landbúnaður valdi 51% losunar í leiðara Fréttablaðsins á dögunum. Bændasamtökin svöruðu leiðaranum, án þess þó að hrekja þær tölur.

Gölluð skýrsla um þátt búfénaðar í losun

Þessa útþöndu tölu um hlut landbúnaðar í heildarlosun manna á gróðurhúsalofttegundum sem valda hnattrænni hlýnun hafði Andersen úr óritrýndri skýrslu umhverfissamtakanna Worldwatch Institute frá 2009.

Eins og vísindasamtökin Union of Concerned Scientists, sem láta sig hnattræna hlýnun meðal annars varða, bentu á er rannsóknin sem sú skýrsla byggist á verulega gölluð.

Þannig telja skýrsluhöfundar útöndun búfénaðar sem losun gróðurhúsaloftegunda sem lítur fram hjá þeirri staðreynd að plöntur gefa einnig frá sér koltvísýring þegar þær drepast. Koltvísýringurinn frá þeim hefði því alltaf losnað út í lofthjúpinn hvort sem dýr éta þær eða ekki.

Einblíndu á skammtímaáhrif metanlosunar

Þá jók aðferðin sem skýrsluhöfundarnir notuðust við til að meta áhrif gróðurhúsalofttegundarinnar metans verulega þátt búfénaðar í loftslagsbreytingum.

Metan er mun öflugari gróðurhúsalofttegund en koltvísýringur. Það lifir aftur á móti mun skemur í lofthjúpi jarðar.

Með því að líta aðeins til tuttugu ára tímabils, mun skemur en áhrifa hnattrænar hlýnunar mun gæta, vega skýrsluhöfundarnir metan þrefalt áhrifameira en vísindamenn gera venjulega þegar þeir horfa til lengri tíma. Þannig fengu þeir út að búfénaður hefði verulega meiri áhrif en vandaðri rannsakendur gera.

Hvað sem fullyrðingum „Cowspiracy“ líður áætla vísindamenn og yfirvöld að bruni á jarðefnaeldsneyti sé meginlosunarvaldur gróðurhúsalofttegunda þó að landbúnaður, þar á meðal búgriparækt, stuðli einnig að umtalsverðum hluta hennar.

Uppfært 10/8/2017*Vegna ónákvæmni í orðavali mátti upphaflega skilja á greininni að „What the Health“ vitni ranglega í tölur WHO um áhrif unninna kjötvara á hættuna á ristilkrabbameini. Gagnrýnin snýr hins vegar að villandi framsetningu sem ýki hættuna þar sem myndin greinir aðeins frá því að hættan aukist um 18% án þess að tilgreina að það auki hana úr 5% í 6% yfir ævina.